ادبی-هنری

در ادبیات ترکمن تا نیمه دوم سده هیجده گرایش به ادبیات آموزنده، اخلاقی و پندآمیز مسلط بود و صرفاً دگم‌ها و جزم‌گرایی اسلامی‌ ـ صوفیانه را بازتاب می‌داد. زبانِ این ادبیات ترکی آسیای میانه (ازبکی قدیمی، چغتایی) بود که از زبان گفتاری مردم ترکمن فاصله داشت. در سده هفده حماسه «گؤراُغلی» به‌وجود می‌آید. شالوده این حماسه  سیمای یک سوارکار دلاور و مدافع جسور توده‌های مردم به‌نام «گؤراُغلی» است (در روایات آذربایجانی «کؤراُغلی» خوانده می‌شود). «گؤراُغلی» در این حماسه به‌عنوان یک جوانمرد، داور و حاکم عادل ظاهر می‌شود.

در این جشن فرخنده مهرگان
زنم بوسه بر کف آهنگران
تو ای نور چشم ای گرامی پسر
به آهنگری دسته‌ی گل ببر
به گل غرقه کن پتک و سندان و دَم
که نوروز کاوه‌ست نی جشن جم
که نوروز جم خاصه اغنیاست
ولی مهرگان مال ما و شماست

آه ای کابُل!
بیش از این صبور مباش
و روا مدار که از تو،
همچنان خون بریزد
باشد که «رودابه»،
بار دیگر گیسوان باز کند
و از فرازِ خوابگاه خود،
به پایین فرستد
تا «زال» از آن،
چون کمندی به فراز آید!

هنگامی‌ که سخن از آسيای مرکزی می‌رود، منظور گروه جمهوری‌های ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان، قرقيزستان، قسمتی از ترکستان چين (هنی يانگ) و تاجيکستان است. در آسيای مرکزی بر پايه آمار سال ۱۹۹۸ چهل ميليون ترک زبان از خلق‌های مختلف زندگی می‌کنند که چهار ميليون از آنها ترکمن هستند. خوارزمی‌ها و مردم ازبکستان کنونی که منشاء ايرانی دارند و تا قرن يازده ميلادی به يکی از شاخه‌های زبان فارسی صحبت می‌کردند، از سده سيزده ميلادی به‌طور کامل تر‌ک زبان شدند. زبان ترکی در شهرهای ترکستان نخست از قرن شانزده ميلادی به شکل نوشتاری درآمد، اما زبان فارسی مدت‌ها به‌عنوان زبان غالب ادبی باقی ماند.

«قربانقلی بردی محمدوف» رئیس‌جمهور ترکمنستان اشاره می‌کند که: «گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و فرهنگ گفت‌وگو ــ این چیزی است که آزمون سده‌ها از جاده ابریشم بزرگ به ما می‌آموزد و نیاکان ما به‌نحو احسن بر آن تسلط داشتند» (۱ـ ص ۲۱). همانا از جاده بزرگ ابریشم است که گفت‌وگوی سده‌ها فرهنگ‌های روسی و ترکمنی سرچشمه می‌گیرد. نفوذ متقابل ادبیات چندین سده بعد آغاز شد. در نتیجه این تأثیر دو‌سویه  ترجمه شعرهای کلاسیک ترکمنی به روسی، سپس کتاب‌هایی به‌صورت مقالات و مستند از سوی  سیاحان درباره ترکمنستان و بعدها، آثار نویسندگان روس درباره واقعیات ترکمن و ادبیات روسی در ترکمنستان ظاهر شد.